Bà Nguyễn Thị Kim Hải - Chủ tịch Hội Khuyến học tỉnh Phú Thọ
1. Một số nét khái quát
Phú Thọ có 13 đơn vị hành chính cấp huyện, 225 đơn vị hành chính cấp xã, trong đó 197 xã, 17 phường, 11 thị trấn, 2328 khu dân cư. Tỉnh Phú Thọ hiện có trên 1,4 triệu người trong đó có 40 dân tộc thiểu số trong đó người Mường (chiếm 14,92%); người Dao (chiếm 1,07%); dân tộc Cao Lan, Sán, Dìu, Mông... (chiếm 1,06%).
Phú Thọ có hơn 30 dòng họ lớn/209 dòng họ cả nước, có 2890 chi họ. Có nhiều dòng họ lớn như: Họ Nguyễn, Trần, Lê, Vũ, Tạ, Cao, Bùi, Phạm, Đào, Đinh, Phan, Cù, Hoàng, trong đó ở khu vực miền núi, đồng bào dân tộc có dòng họ Sa, Hà, Đinh Công, Hoàng, Nguyễn - Lê, liên gia dòng họ Hà - Nguyễn, họ Sầm...v.v.. là những dòng họ có truyền thống hiếu học, trong đó có 4.600 ban khuyến học dòng họ (có hơn 400 ban khuyến học dòng họ ở vùng các dân tộc thiểu số), nhiều dòng họ có truyền thống hiếu học như: Họ Đinh Công (xã Thạch Khoán), họ Hà (xã Thắng Sơn), Họ Nguyễn Đức (xã Địch Quả) huyện Thanh Sơn; Họ Đinh (xã Xuân Viên), họ Phạm Văn (xã văn Lung), họ Hà (xã Đồng Thịnh), Họ Bùi (xã Xuân Viên), họ Hoàng, họ Nguyễn (thị trấn Yên Lập) huyện Yên Lập; Họ Sa (xã Kim Thượng), họ Dương, họ Phạm (xã Minh Đài), họ Tân Khải (xã Văn Luông), họ Trần (xã Xuân Đài) huyện Tân Sơn, họ Phan Sỹ (Thanh Thủy), họ Kiều (Lâm Thao)...
2. Những thuận lợi, khó khăn trong triển khai xây dựng mô hình dòng họ học tập trong vùng đồng bào dân tộc thiểu số ở tỉnh Phú Thọ.
a.Thuận lợi
Cấp uỷ, chính quyền địa phương quan tâm thể chế hoá bằng các chỉ thị, nghị quyết, các chương trình, kế hoạch xóa đói giảm nghèo bền vững gắn với các tiêu chí cụ thể về nâng cao chất lượng giáo dục và đào tạo, tạo điều kiện cho đồng bào dân tộc thiểu số tiếp cận bình đẳng với môi trường, điều kiện học tập, được học tập thường xuyên, học tập suốt đời. Sự vào cuộc của hệ thống chính trị, các tổ chức, các lực lượng xã hội trong việc tham gia xây dựng các mô hình học tập ngày càng mạnh mẽ với nội dung cụ thể và hình thức phong phú. Chỉ tiêu về xây dựng xã hội học tập, học tập suốt đời đã được đưa vào Nghị quyết đại hội Đảng các cấp, được gắn với tiêu chí thi đua xây dựng nông thôn mới, xây dựng gia đình văn hoá, khu dân cư, cơ quan, đơn vị văn hoá, xây dựng nông thôn mới góp phần nâng nhận thức của đồng bào dân tộc về ý nghĩa, tầm quan trọng của sự học để thoát nghèo, nâng cao chất lượng cuộc sống, phát triển kinh tế xã hội ngày càng rõ nét.
- Các thiết chế giáo dục thường xuyên được cấp ủy, chính quyền quan tâm, đại đa số các trường miền núi đã được công nhận chuẩn độ 1, nhiều trường đạt chuẩn độ 2... Quy mô, chất lượng giáo dục luôn được duy trì và có bước phát triển. Phú Thọ được Bộ Giáo dục và Đào tạo xếp vào nhóm 10 tỉnh, thành phố có chất lượng giáo dục cao của cả nước. Chất lượng giáo dục đại trà tiếp tục duy trì và giữ vững. Chất lượng giáo dục mũi nhọn có bước phát triển đột phá. Phổ cập giáo dục mầm non cho trẻ 5 tuổi được duy trì bền vững. Phổ cập giáo dục tiểu học đạt mức độ 3, THCS đạt mức độ 2. Xoá mù chữ đạt mức độ 2 (đạt mức độ cao so với cả nước). Tỷ lệ người biết chữ từ 15-25 tuổi đạt 99,93%; từ 26-35 tuổi đạt 99,65%, trên 35 tuổi đạt 98,98%.
- Kinh tế - xã hội ngày càng phát triển, các chương trình mục tiêu liên quan đến xóa đói giảm nghèo nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của đồng bào dân tộc ít người được cải thiện đáng kể. Các mô hình kinh tế, các làng nghề truyền thống, các doanh nghiệp xuất hiện ngày càng nhiều hơn vừa góp phần làm thay đổi nhận thức về "sự học" vừa tạo cơ hội cho việc học tập của đồng bào dân tộc.
- Hội Khuyến học tỉnh Phú Thọ hiện có 6.204 chi hội/ban khuyến học, trong đó 100% khu dân cư và đơn vị có tổ chức Hội; có 366.090 hội viên, 14.112 cán bộ khuyến học các cấp, đây thực sự là lực lượng nòng cốt thúc đẩy phong trào học tập suốt đời cho người lớn trên địa bàn tỉnh. Hoạt động hỗ trợ giáo dục trong và ngoài nhà trường được Hội quan tâm triển khai đạt kết quả tốt, tạo động lực thúc đẩy việc học của trẻ em và người lớn trong gia đình.
b. Khó khăn
- Trình độ dân trí, dân sinh của đồng bào dân tộc thiểu số tỉnh Phú Thọ còn thấp (đặc biệt vùng miền núi cổ, thôn bản, hang động). Nhiều hủ tục lạc hậu, nghèo nàn, tâm lý ỷ nại, bảo thủ, sống theo kiểu “Nhờ trời”, ngại tiếp thu cái mới.... là rào cản lớn nhất để đẩy mạnh phong trào khuyến học, khuyến tài, xây dựng các mô hình học tập.
- Cơ sở vật chất, các thiết chế giáo dục giành cho học tập thường xuyên, học tập suốt đời của người lớn còn rất thiếu thốn. Hầu hết các trung tâm học tập cộng đồng chưa đủ các trang thiết bị phục vụ cho việc tổ chức các lớp học theo nhu cầu của người dân, kinh phí đầu tư còn hạn chế không thể đáp ứng nhu cầu hoạt động. Đội ngũ cán bộ quản lý trung tâm đều làm kiêm nhiệm, kinh nghiệm quản lý và tổ chức hoạt động của TTHTCĐ và lĩnh vực giáo dục thường xuyên hạn chế nên khó khăn trong công tác chỉ đạo, tổ chức thực hiện nhiệm vụ.
- Một số địa phương miền núi cao, xa xôi hẻo lánh, tổ chức Hội và phong trào khuyến học còn yếu nên việc triển khai xây dựng các mô hình học tập đạt kết quả chưa cao.
- Dòng họ thường chỉ những người có chung huyết thống. Có rất nhiều người mang họ giống nhau nhưng không có chung dòng họ. Trong dòng họ được chia thành các nhánh, chi. Đứng đầu là trưởng họ, trưởng nhánh, trưởng chi. Nhiều dòng họ đã xây dựng tộc ước để quy định về giỗ họ và các sinh hoạt khác của dòng họ, nhằm gắn kết, động viên các gia đình trong dòng họ quan tâm giúp đỡ lẫn nhau khi có việc vui, việc tang hiếu cũng như khi gặp khó khăn, hoạn nạn; khích lệ, động viên con cháu học tập tiến bộ… Trong dòng họ, các gia đình thường không cùng sinh sống chung ở một địa bàn dân cư, nhất là các dòng họ lớn, các dòng học ở khu vực miền núi. Việc quan niệm như thế nào cho đúng, lấy đơn vị là họ lớn hay, nhánh, chi để chỉ đạo xây dựng "Dòng họ học tập" hiện đang là vấn đề khó khăn.
3. Những mô hình "Dòng họ học tập" tiêu biểu trong đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh Phú Thọ:
Qua 3 năm triển khai đại trà xây dựng các mô hình học tập , Phú Thọ có có 68,3% gia đình, 62% dòng họ 74,6 cộng đồng, 93,4 đơn vị đạt danh hiệu học tập (vượt chỉ tiêu Ủy ban nhân dân tỉnh giao). Có 315 "Dòng học học tập" /379 họ có ban khuyến học, đạt tỷ lệ 83,11%.
Nói đến các Dòng họ học tập tiêu biểu trong đồng bào dân tộc thiểu số ở tỉnh Phú Thọ, trước hết đó là dòng họ Đinh Công, xã Thạch khoán, huyện Thanh Sơn. Dòng họ Đinh Công hiện có 92 hộ, thuộc dân tộc Mường. Là dòng họ có truyền thống yêu nước và hiếu học. 04 cụ trong dòng họ (đặc biệt Cụ Đinh Công Mộc, có công tập hợp dân binh cùng triều đình chống giặc Minh, được phong tước Vũ Quận Công) được phong Thần Hoàng, hiện thờ tại Đình Thạch Khoán - di tích lịch sử cấp Quốc gia. Phát huy truyền thống dòng họ, Năm 2000, Ban khuyến học dòng họ được thành lập. Đến nay có 76/76 gia đình là hội viên. Ban đã tích cực động viên các gia đình chăm lo cho việc học tập của con cháu. Đến nay, dòng họ có 51 người có trình độ cao đẳng trở lên, trong đó có 05 thạc sỹ. Nhiều người trong dòng họ sớm giác ngộ cách mạng và giữ các chức vụ lãnh đạo Đảng, chính quyền ở địa phương qua các thời kỳ. Trong dòng họ có nhiều gia đình hầu hết các thành viên có trình độ đại học trở lên. Quỹ khuyến học dòng họ đã vận động được trên 61 triệu đồng. Với thành tích đạt được, Dòng họ Đinh Công đã được công nhận đạt danh hiệu Dòng họ học tập tiêu biểu của huyện Thanh Sơn. Dòng họ Sa (dân tộc Mường) xã Kim Thượng, huyện Tân Sơn là dòng họ có truyền thống cách mạng và hiếu học. Ban khuyến học dòng họ thu hút 19/19 gia đình trong dòng họ tham gia. Quỹ khuyến học hiện có số dư gần 13 triệu đồng. Các gia đình trong dòng họ luôn quan tâm chăm lo cho con cháu học tập tiến bộ. Hiện dòng họ có 36 người thành đạt, trong đó có những người giữ cương vị lãnh đạo chủ chốt ở địa phương. Trên 80% gia đình được công nhận là gia đình học tập. Dòng họ Đinh, xã Xuân Viên, huyện Yên Lập. Họ Đinh lập nghiệp ở xã xuân viên cách đây trên 200 năm. Hiện dòng họ có 30 gia đình, là dân tộc Mường. Nhận thấy việc cần thiết phải động viên con cháu học tập, từ năm 1993, dòng họ đã vận động các gia đình đóng góp vào quỹ khuyến học. Sau khi Ban khuyến học được thành lập, ban đã vận động 100% các gia đình trong dòng họ tham gia là hội viên. Nhờ đó, hoạt động khuyến học ngày càng phát triển. Quỹ khuyến học của dòng họ vận động được 16 triệu đồng. Hàng năm, vào dịp bái Tổ đầu năm, Ban tổ chức phát thưởng cho các cháu đạt thành tích cao trong học tập. Nhờ đó, các cháu ngày càng chăm, ngoan, học giỏi, 78,6% gia đình đạt danh hiệu Gia đình học tập. Dòng họ đạt danh hiệu Dòng họ học tập tiêu biểu của xã.
Nhiều xã miền núi, các dòng học hiếu học trước đây nay vẫn tiếp tục phát huy và đạt được các tiêu chí "Dòng học học tập" như: Họ Hà (xã Thắng Sơn), Họ Nguyễn Đức (xã Địch Quả) huyện Thanh Sơn; Họ Đinh (xã Xuân Viên), họ Phạm Văn (xã văn Lung), họ Hà (xã Đồng Thịnh), Họ Bùi (xã Xuân Viên), họ Hoàng, họ Nguyễn (thị trấn Yên Lập) huyện Yên Lập; họ Dương, họ Phạm (xã Minh Đài), họ Tân Khải (xã Văn Luông), họ Trần (xã Xuân Đài) huyện Tân Sơn…
4. Một số giải pháp chủ yếu và kinh nghiệm rút ra trong quá trình chỉ đạo triển khai xây dựng Dòng họ học tập tại vùng đồng bào dân tộc thiểu số
- Đa dạng hóa nội dung và phương pháp tuyên truyền nhằm nâng cao nhận thức cho cấp ủy, chính quyền, hệ thống chính trị và người dân về tầm quan trọng của việc học tập đối với mỗi cá nhân, gia đình, dòng họ và cộng đồng; làm cho mọi người hiểu và nắm vững các tiêu chí về "Gia đình học tập", Dòng họ học tập" theo Quyết định số 14/QĐ-TUBND và cách thức triển khai đăng ký, bình xét, đánh giá, công nhận các mô hình học tập, trong đó có "Dòng họ học tập".
- Làm tốt công tác tham mưu với cấp ủy, chính quyền về xây dựng XHHT, đẩy mạnh phong trào học tập suốt đời. Xây dựng các chương trình phối hợp với MTTQ, các ban, ngành, đoàn thể, các tổ chức xã hội. Hiện nay, Hội Khuyến học tỉnh và các huyện, thành, thị đã ký các chương trình phối hợp với MTTQ, Ngành Giáo dục, Văn hóa, Hội LHPN, LĐLĐ, Đoàn thanh niên, Hội Cựu chiến binh, Hội Người cao tuổi, Hội Cựu giáo chức… nhằm huy động các lực lượng cùng tham gia khuyến học, khuyến tài, xây dựng XHHT.
- Quan tâm xây dựng, củng cố tổ chức, phát triển hội viên, làm nòng cốt để đẩy mạnh phong trào học tập suốt đời, xây dựng các mô hình học tập. Trong các dòng họ, Hội đã chỉ đạo xây dựng ban khuyến học. Một trong những tiêu chí để có Dòng họ học tập là dòng họ phải có tổ chức và hoạt động khuyến học có hiệu quả.
- Làm tốt công tác tập huấn nghiệp vụ, triển khai đăng ký, bình xét, đánh giá, công nhận các mô hình học tập. Đến nay, 100% các cán bộ khuyến học từ tỉnh đến cơ sở đều được tập huấn nghiệp vụ về khuyến học, cách đăng ký, đánh giá, công nhận mô hình học tập. Trong chỉ đạo xây dựng Dòng họ học tập, Hội Khuyến học tỉnh đã vận dụng mềm dẻo, linh hoạt, vừa chú trọng các dòng họ có truyền thống hiếu học, vừa quan tâm đến những dòng họ còn khó khăn. Tùy theo điều kiện cụ thể của từng địa phương và sinh hoạt của các dòng họ để xây dựng ban khuyến học dòng họ cũng như xây dựng Dòng họ học tập. Ban khuyến học dòng họ có vai trò hết sức quan trọng trong việc khâu nối mối liên hệ với các khu dân cư có gia đình trong họ sinh sống, để có được con số chính xác số gia đình đăng ký và đạt Danh hiệu, làm cơ sở để đăng ký và đề nghị với cấp có thẩm quyền công nhận "Dòng họ học tập". Đây là giải pháp vừa mang tính khoa học, tính thực tiễn và tránh được sự chồng chéo khi đánh giá kết quả triển khai thực hiện.
- Vận động các cơ quan, đơn vị, doanh nghiệp đồng hành với Hội Khuyến học mỗi năm trao hàng nghìn suất quà tết và học bổng cho con em đồng bào dân tộc thiếu số, tặng nhà mái ấm khuyến học, bò khuyến học, cho phụ nữ nghèo vay vốn trị giá hàng chục tỷ đồng, tạo động lực, hỗ trợ các em học sinh nghèo, học sinh dân tộc được đến trường. Thông qua các chương trình hỗ trợ khuyến học đã tạo sức lan tỏa cho các hoạt động hội, thu hút đồng bào dân tộc tham gia tổ chức hội và tham gia học tập.
- Coi trọng giao lưu, trao đổi kinh nghiệm, sơ kết đánh giá kết quả và biểu dương các mô hình học tập tiêu biểu. Hội Khuyến học tỉnh đã phối hợp với UBMTTQVN tỉnh tổ chức Hội nghị biểu dương già làng, trưởng bản và cán bộ khuyến học tiêu biểu của các huyện miền núi (năm 2015), tổ chức Hội thi cán bộ khuyến học giỏi (2016), sơ kết 03 năm triển khai thực hiện Quyết định 281/QĐ-TTg của Thủ tướng chính phủ (2017); gặp mặt, biểu dương các cán bộ khuyến học, cựu giáo chức tiêu biểu làm tốt công tác khuyến học (10/2018); phối hợp với MTTQ tỉnh chỉ đạo ban công tác Mặt trận và chi hội khuyến học khu dân cư tổ chức biểu dương các gia đình văn hóa, khu dân cư văn hóa, gia đình học tập, Dòng họ học tập trong ngày Hội đại đoàn kết toàn dân (18/11) hàng năm.
Qua 5 năm triển khai Quyết định 89/QĐ-TTg, 281/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ và kết quả tiếp tục thực hiện Quyết định 1373, 387, 677 của Thủ tướng Chính phủ về xây dựng xã hội học tập và đẩy mạnh phong trào học tập suốt đời trong công dân, gia đình, dòng họ, cộng đồng, đơn vị giai đoạn 2021-2030! Có thể rút ra một số bài học kinh nghiệm sau:
- Nắm chắc đặc điểm, tình hình các dòng họ, phát huy vai trò của người đứng đầu dòng họ, các thành viên của ban khuyến học và những người có uy tín trong dòng họ, nhân rộng các mô hình công dân, gia đình học tập tiêu biểu trong mỗi dòng họ là nhân tố quyết định, là điều kiện quan trọng để xây dựng thành công "Dòng họ học tập".
- Xây dựng kế hoạch cụ thể, chỉ đạo sâu sát, phối hợp chặt chẽ với MTTQ, các đoàn thể, Hội người cao tuổi trong tuyên truyền, vận động, tăng cường kiểm tra, đôn đốc tổ chức thực hiện các tiêu chí xây dựng Gia đình học tập, Dòng họ học tập, Cộng đồng học tập với xây dựng nông thôn mới/đô thị văn minh; nhân điển hình, biểu dương, khen thưởng kịp thời các cá nhân, gia đình, dòng họ tiêu biểu.
- Tham mưu có hiệu quả với cấp ủy, chính quyền có cơ chế, chính sách, xây dựng các thiết chế giáo dục gắn với các thiết chế văn hóa truyền thống của đồng bào, tạo điều kiện thu hút đồng bào dân tộc thiểu số tham gia học tập.
- Quan tâm vận động các doanh nghiệp đồng hành với Hội Khuyến học trong việc hỗ trợ trẻ em và người lớn học tập. Coi trọng giao lưu, trao đổi kinh nghiệm giữa các địa phương, các dòng họ; chú trọng tập huấn nghiệp vụ cho các trưởng ban khuyến học dòng họ.
- Tăng cường vai trò chỉ đạo của hội khuyến học cấp xã, xây dựng mối quan hệ gắn bó, cộng đồng trách nhiệm giữa chi hội khuyến học khu dân cư, ban khuyến học dòng họ và ban khuyến học các nhà trường.
- Mỗi dòng họ cần nắm chắc các tiêu chí về Gia đình học tập, Dòng họ học tập để có kế hoạch cụ thể và những giải pháp phù hợp, có hình thức phong phú vừa kết hợp vận động các gia đình tham gia khuyến học, vừa vận động xây dựng gia đình, dòng họ thành Gia đình học tập, Dòng họ học tập.
5. Đề xuất, kiến nghị:
- Nhà nước và Chính phủ, các Bộ ngành Trung ương, địa phương cần quan tâm hơn nữa đến xóa đói giảm nghèo bền vững, có cơ chế chính sách, giải pháp đồng bộ phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho đồng bào các dân tộc thiểu số (bảo vệ tài nguyên môi trường, chống sạt lở đất, thiên tai, bão lũ; hỗ trợ, tạo điều kiện việc làm, người dân được tiếp cận bình đẳng với các dịch vụ y tế, văn hóa, giáo dục, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống dân tộc...). Quan tâm tạo điều kiện vật chất, tinh thần nhằm nâng cao hơn nữa chất lượng, trình độ đội ngũ cán bộ, giáo viên; tăng cường đầu tư cơ sở vật chất trường học, các thiết chế giáo dục...
- Đề nghị Chính phủ chỉ đạo các bộ, ngành có cơ chế chính sách quan tâm đến tổ chức Hội Khuyến học các cấp, tạo điều kiện cho các hoạt động khuyến học, khuyến tài, xây dựng xã hội học tập, tạo môi trường thuận lợi để thúc đẩy phong trào học tập suốt đời trong công dân đặc biệt là vùng đồng bào dân tộc thiểu số, kinh tế khó khăn...
Nguyễn Thị Kim Hải - Chủ tịch Hội Khuyến học tỉnh Phú Thọ